Retarder nedir? 2.Bölüm – Motor Freni Retarder

0
9315
motor freni jake brake nedir
Otobüs seyahatlerinin efsane uğultu sesinin kaynağı Retarder donanımının ne olduğunu, ne işe yaradığını, yararlarını ve farklı tiplerini serimizin ilk bölümünde izah etmiştik. Şimdi ise farklı Retarder tiplerinin çalışma prensiplerinden bahsedeceğiz ve ilk olarak Motor Freni Retarder’a göz atacağız. Bu doğrultuda Retarder tiplerine tekrar bir göz atalım.

  • Birincil Retarder sistemleri
    • Motor Freni; Jacobs
    • Egzoz Freni; Eaton ve Jacobs
  • İkincil Retarder sistemleri
    • Elektromanyetik Hız Kesici; Telma (Valeo) ve Frenelsa
    • Hidrodinamik Hız Kesici; Voith ve ZF
Şimdi ilk olarak birincil Retarder sistemlerinden Motor freni ile başlayalım;

  • Birincil Retarder sistemleri

    • Motor Freni (Jake Brake-Jacobs marka)
Birçok kişi, aracının mevcut hızında vites düşürüp elde ettiği yavaşlamayı motor freni olarak adlandırsa da, ağır vasıtalarda kullanılan ve Jake Brake olarak da bilinen motor freni başlı başına bir retarder yani hız kesici sistemidir ve vites küçültme gereği duyulmaz. Sürücünün isteği doğrultusunda bir düğme vasıtasıyla devreye alınabilir ve ihtiyaca göre de farklı kademelerde uygulanabilir. Bu sayede aracın şoförü, yük miktarı ve yol şartlarına göre istediği oranda frenleme gücü elde edebilir. Ancak amacı aracı durdurmak değil yavaşlatmaktır. Diğer taraftan bu sistem hidro-mekanik çalışma prensibine sahiptir ve bir nevi istenildiği zaman devreye alınabilen bir supap zamanlaması sistemi olarak bile nitelenebilir.

Çalışma prensibi ise şu şekildedir;

Aşağıda çalışma fazları görünen tipik bir 4 zamanlı dizel motoru düşünelim. Piston aşağı hareket ederken, emme supabı açıktır, egzoz supabı kapalıdır ve silindirler içerisine taze hava emilir. Piston yukarı hareket edecekken ise her 2 supap da kapalıdır ve emilen taze hava sıkıştırılır. Ardından enjektörler yakıtı püskürtür ve sıkışan hava püskürtme basıncı nedeniyle tutuşur ve yakıt da yanarak elde edilen patlama sonucu piston aşağı itilir ve iş yapılmış olur. Açılan egzoz supabı da yanan karışım nedeniyle ortaya çıkan gazları egzoz fazında egzoz supabından dışarı atar.
4 zamanlı dizel motorun fazları
Dizel motorun çalışma prensibini anlatmamızın nedeni ise motor freninin çalışması ile doğrudan alakalı. Bu ilginç sistemde elektrik kontrollü selenoid bir valf yer alıyor ve kokpitte veya direksiyon yanında bulunan bir düğme vasıtasıyla devreye alındığı zaman motor yağı sistemde özel kanallardan geçerek egzoz supabında yer alan mekanizmayı harekete geçiriyor.
Motor freni mekanizması (Çizim ve görsel tasarım açısından farklılık gösterebilir)
Bunun sonucu olarak da egzoz supabı sıkıştırma fazında kapalı olması gerekirken bu fazın büyük bir kısmında açık kalıyor. Yakıt püskürtmesinin de kesildiği de düşünüldüğünde, silindirler içerisine giren hava doğrudan egzoz supabından kontrollü bir şekilde atılmış oluyor.
 
4 zamanlı bir dizel motorda sıkıştırma fazında motor freni devredeyken ve devre dışıyken supabların konumu
Şanzımanın da halen motora bağlı olduğu ve pistonların da hareket ettiği düşünüldüğünde, silindirler içerisinde meydana gelen kontrollü sıkışma bir nevi vakum etkisi yaratıyor ve motor hareketinin frenlenmesine neden oluyor. Bunun sonucunda da motor, aracı yavaşlatmaya başlıyor. İşte bu işlem sırasında taze havanın egzoz supabından basınçlı bir şekilde çıkısı nedeniyle çıkardığı ses de oldukça kayda değer ve bu sese alışık olmayanlar bir şeylerin ters gittiğini düşündürebilir, hatta korkabilir. Bilenler için ise kulakların pasını silecek düzeyde güçlü bir sestir diyebiliriz. Ayrıca birçok kişinin özellikle otobüslerde rampa inişlerinde duyduğu uğultu şeklindeki ses hidrodinamik retarder sesidir ve motor freni sesi ile bir alakası yoktur.
 
Aşağıdaki videoda 20.saniyede kokpitteki bir tuş vasıtasıyla devreye alınan motor freni sesini en abartılı şekli ile dinleyebilirsiniz.  

Gelişmiş ülkelerin büyük bir çoğunluğunda ise, çıkan bu ses nedeniyle yerleşim yerlerinde jake brake yani motor freni kullanmak yasaktır.
Motor freni (Jake Brake) yasak tabelası
Diğer taraftan motor freni devreye alındıktan sonra araçtaki yük ve yol şartları göz önünde bulundurularak farklı kademelerle kullanılabiliyor. Örneğin motor freni sisteminde düşük, orta ve yüksek olarak 3 farklı kademe olduğu varsayılırsa, anlatım sırasında bahsettiğimiz vakum etkisi 6 silindirli bir motorda düşük seviyede 2 silindirde, orta seviyede 4 silindirde ve yüksek seviyede de 6 silindirin tamamında gerçekleşir. Motor freni kumandası ülkemizde yer alan Avrupa markası kamyonlarda genellikle direksiyonun yanında yer alan silecek benzeri kollarda yer alırken, ABD’de yer alan kamyonlarda ise genellikle kokpitte düğme ve şalterler şeklinde yer almaktadır.
Solda direksiyon yanından kumanda edilebilen, sağda eski Amerikan kamyonlarında yer alan motor freni kumandaları
Retarder konusunu daha detaylı anlatmaya karar vermemiz ve okunmasının daha kolay olabilmesi için yazı dizimizi 2 bölümden 3 veya 4 bölüme ayırma gereği duyduk. Sonraki bölümlerde efsane uğultu sesinin kaynağı hidrodinamik ve elektromanyetik retarder sistemleri ile egzoz fren sistemini anlatacağız. Anlayışınız için teşekkür ederiz. 

3. Bölüm için tıklayınız (Egzoz freni (Back Pressure Retarder nedir, nasıl çalışır?)